ایرانِ صفوی؛ پرقدرت اما محدود - مجله آزات وب

وقتی حکومت به دست شاهان صفوی افتاد، توان علمی و فنی و هنری ایرانیان مسلمان کفاف زندگی مردم و بعضی بلندپروازی های شاهان را می داد.

در آن موقع ایرانیان می توانستند شهر های عظیم چند میلیون نفری، مسجد های باشکوه، کاخ های زیبا، مدرسه های عظیم، رصدخانه های بلند، کتابخانه هایی با گنجایش چند صدهزار جلد کتاب، بیمارستان ها و دارالشفا های عظیم، آب انبار های پرحجم، سد ها و آب بند های بلند، بازار هایی با هزاران حجره و تیمچه و انبار، جاده های طولانی چندهزار کیلومتری، پل های طولانی، کاروانسرا ها و مهمانسرا های عظیم، زره ها و سپر ها و شمشیر های محکم، ساعت های آبی و اسطرلاب های دقیق برای ستاره شناسی، کارگاه های فرش و پارچه بافی و سفال سازی و شیشه گری و ... بسازند.

این توان علمی و مهارت فنی حاصل سال ها کار علمی و عملی دانشمندان مسلمان ایرانی و غیرایرانی و آمیختگی علم و هنر و فن ایرانی و چینی و هندی و مغولی بود.

از میان شاهان صفوی کسی که بیشترین توجه را به این توان علمی و مهارت فنی نشان داد، شاه عباس عظیم بود. او با ایجاد شرایط مناسب برای دانشمندان و هنرمندان و استادان فن ها و مهارت های گوناگون توانست بسیاری از طرح های بلندپروازانه و جاه طلبانه خود را اجرا کند.

برای مثال در زمان شاه عباس صفوی اصفهان پایتخت ایران تبدیل به یکی از عظیم ترین و زیباترین و مهم ترین شهر های اسلامی شد و آوازه شهرت اصفهان در کنار شهر های اسلامی عظیمی، چون استانبول به شرق و غرب رسید.

در آن موقع توان علمی و فنی ایرانیان در مقایسه با توان دیگر کشور های مستقل و عظیم دنیا چه در شرق و چه در غرب کم نبود، به طوری که بسیاری از دنیاگردان اروپایی وقتی قدم به شهر های عظیم ایران می گذاشتند، زبان به تحسین شهر های ایران و خود ایرانیان بازمی کردند.

در آن موقع شهر های عظیمی، چون اصفهان، شیراز، تبریز، زنجان، شهر های حاشیه دریای خزر، مشهد، هرات، قندهار، بخارا، کرمان، بوشهر، بصره، بغداد، قزوین و ... جمعیت های چند میلیونی داشتند و مراکز عظیم تجارت و صنعت و کشاورزی بودند.

وجود این شهر ها نشان از توان علمی و فنی و مدیریتی ایرانیان در آن موقع دارد. برای مثال شهری مثل اصفهان را مدیران مجربی اداره می کردند که می توانستند احتیاجمندی های مختلف کاروان های عظیمی را که شبانه روز وارد کاروانسرا ها می شدند یا از آن ها بیرون می رفتند، تامین نمایند.

آب خوردن، حمام، امنیت جان و مال، محل اسکان، محل تیمار و علوفه برای چهارپایان، خدمات مترجمی برای کسانی که زبان فارسی نمی دانستند، خدمات پزشکی برای بیماران، خدمات صرافی برای تبدیل پول انواع سکه های مختلف ایتالیایی، فرانسوی، انگلیسی، عثمانی، عربی، هندی و ... به سکه های قابل قبول در بازار اصفهان، اطلاعات فنی بازرگانی مثل قیمت هر کالا در بازار های دیگر، اطلاعات راه ها و... از جمله نخستین احتیاج هزاران مسافری بود که شبی را در اصفهان می گذراندند.

به جز این مدیران متخصصی باید بر جریان صحیح کالا و پول نظارت نموده و از بحران های مالی احتمالی پیشگیری می کردند.

برای مثال در آن سال ها سکه کشور های مختلف شرقی و غربی مثل چین و هند و فرانسه و پرتغال و انگلستان و هلند و عثمانی و ... در بازار های ایران رواج داشت. به جز این، سکه شهر های مختلف ایران هم با هم فرق می کرد.

طبیعی است که باید مردان کارکشته ای بر این سکه ها نظارت می کردند و از ورود سکه های تقلبی با عیار پایین به بازار جلوگیری می کردند تا بازرگانان ایرانی و خارجی دچار ضرر و زیان نشوند.

نظارت بر کیفیت کالا های عرضه شده برای تجارت یا مصرف در شهر اصفهان یکی دیگر از خدمات مدیریتی بود که باید به مردم ارائه می شد. برای مثال قیمت یک تخم مرغ باید عادلانه معین می شد. همان طور که از فروش پارچه بیدزده و خراب باید جلوگیری می شد.

این بود که شهرداران اصفهان یکی از پیچیده ترین و کارآمدترین نظام های شهری را ایجاد نموده بودند. همه مغازه داران ساعت کار داشتند. بازرسان بر تمام امور رسیدگی می کردند. برای معین قیمت تخم مرغ حلقه هایی درست شده بود که اندازه تخم مرغ ها با آن سنجیده می شد. تخم مرغ های عظیم گران تر از تخم مرغ های کوچک بودند.

اما مساله آنجا بود که در ایران کوششی برای ارتقا این توان علمی و فنی و نوآوری در اندیشه و فکر و فن انجام نمی شد. نظام فکری همان نظام قدیمی بود که در آن پرسشگری و کوشش برای یافتن پاسخ پرسش های جدید به سبک سنتی انجام می شد.

برای مثال وقتی قرار بود ساختمانی ساخته گردد، از همان ابزار های سنتی و مصالح شناخته شده و روش های معماری قدیمی استفاده می شد. در نتیجه این ساختمان شبیه ساختمان هایی می شد که پیش از آن ساخته شده بود. در حالی که در همین زمان انسان های دیگری هر روز به دنبال اختراعی تازه و اکتشافی جدید بودند و کوشش می کردند کار جدیدشان با کار قبلی متفاوت باشد.

از اینجاست که می بینیم در زمان شاه عباس عظیم که دانشمندان نام آور بسیاری دور او جمع شده بودند، مدیران ایران با همه نیت های خیری که داشتند و با همه ارتباط هایی که با غرب برقرار نموده بودند و با همه اطلاعاتی که از غرب دریافت می کردند، به دنبال یک نظریه برای توسعه پایدار ایران و ایجاد شرایطی برای یک تحول علمی و فنی در زمینه های مختلف دانش و هنر و صنعت نبودند.

گویی آنان درکی از شرایط زمان نداشتند و فکر می کردند با آن داشته هاشان قوی ترین و ثروتمندترین و داناترین و ... مردم دنیا هستند.

نکته این جاست که شاه عباس هم مثل تمام ایرانیان و حتی هندیان و ازبکان و تاجیکان و افغانان و ... فکر نمی کرد که شرق و نظام فکری شرقی رو به افول است. شاه عباس در پی گسترش قدرت نظامی- سیاسی - مالی خود بود و تمام کوشش خود را در این راه به کار می گرفت که شاه خوبی باشد.

در زمان صفویان مشکل ایرانیان ساختن ابزار های تازه و استفاده از آن ها و امکانات جدید برای رسیدن به نوع دیگری از زندگی نبود. چراکه چیزی برای قیاس وجود نداشت. نهایت همه چیز همانی بود که ایرانیان می دیدند و می توانستند در اختیار داشته باشند.

ساختمان، راه، ابزار و وسایل زندگی، ابزار صنعتی، ابزار جنگی و ... به همان دایره ایران محدود می شد. به همین دلیل اگر یکی از درباریان صفوی سفرنامه آن اروپایی را که نوشته بود: کاخ های شاهان ایرانی در برابر کاخ های شاهان اروپایی مثل قوطی کفش می ماند، می خواند شاید فقط عصبانی می شد و فکر می کرد این اروپایی چقدر دروغگو و بدطینت است. مشکل اینجا بود که آن درباری مبنایی برای قیاس نداشت.

چه مبنای عقلی و چه مبنای عینی. یعنی ساختمانی بلندتر از عالی قاپو و میدانی عظیم تر از میدان نقش دنیا ندیده بود و فکر می کرد که این آخر تکنولوژی و توان علمی و فنی یک انسان است.

منبع: از کتاب داستان فکر ایرانی از دوره صفویان تا دوران مشروطیت /جلد های 7 تا 9

نویسندگان: حسین یکتایی، علی اصغرسیدآبادی و حمیدرضا شاه آبادی