سینمای آنارشیستی از نولان تا گدار - مجله آزات وب

گرچه تعریف آنارشیسم چندان ساده نیست اما اگر بخواهیم با کمی ساده سازی سراغ این مفهوم پیچیده برویم باید گفت آنارشیسم یک جهت گیری چپ گرایانه است که ساختار سلسله مراتبی مربوط به نظام های سرمایه دارانه و البته کمونیسم سبک شوروی را رد می نماید. به این ترتیب آنارشیسم بیشتر به سوی شکل های سیاسی غیرمتمرکز و همکاری مشترک میان افراد جامعه متمایل است.

از طرف دیگر گفتنی است که این ایده سیاسی و اجتماعی از سوی جریان های فکری متعدد به دلیل برخی پیش فرض های به باور آن ها خوشبینانه یا ساده اندیشانه مورد انتقادهای جدی قرار گرفته است و اگرچه به عنوان یک ایده ممکن است در میان برخی متفکران هوادار داشته باشد اما به دلیل تجربیات تاریخی یک قرن اخیر در مقام عمل و همچون یک مدل واقع گرایانه برای زندگی اجتماعی، محبوبیتی رو به افول داشته است.

آرتور لنینگ نویسنده و تاریخ دان که خود آنارشیست بود در شرح این تفکر می نویسد: آنچه در اندیشه آنارشیستی اساسی است رد و طرد همه انواع اقتدار اجبارنماینده ای است که انسان ها بر انسان ها اعمال می نمایند.

ردپای نگرش منفی به آنارشیسم

از زمانی که دی. دبلیو. گریفیث در فیلم صدای ویولن (The Voice of the Violin) نگرش منفی و طعنه آمیزی از آنارشیسم ارایه داد (یک معلم موسیقی آلمانی مهاجر که پس از نه شنیدن از محبوبش به یک گروه آنارشیستی بمب گذار می پیوندد)، آنارشیست ها در سینما به عنوان گروهی بمب گذار تروریست تشنه به خون تصویر شدند.

حتی سال ها بعد فیلم ساز چپ گرایی چون کلود شابرول آنارشیست ها را در فیلم سینمایی نادا (Nada) همچون مشتی متعصب فاقد شوخ طبعی که صرفا عاشق تخریب اند، تصویر کرد.

مواجهه هالیوود هم با این گروه های چپ گرا در سال های اخیر تقریبا به شیوه ای مشابه بوده است. فیلم سینمایی مشهور شوالیه تاریکی برمی خیزد (The Dark Knight Rises) تقریبا به یک پارودی عجیب از جنبشی الهام گرفته از ایده های آنارشیستی شبیه است که تا حد زیادی ما را به یاد جریان جنبش اشغال وال استریت می اندازد. در واقع نولان دشمن بتمن را شخصیتی قرار داده که رهبر یک گروه چریکی است و به نوعی ایده های آنارشیستی دارد.

از مدافعان خشونت تا فیلم های کارگری

با این وجود در سال های اخیر به شکل پراکنده برخی فیلم سازان با آنارشیست ها و گرایش های مختلف این جریانات فکری هم دلی نشان دادند. برخی سینماگران زن همچون ایوون راینر و لیزی بوردن نشان داده اند که هنگام روبروشدن با این ایده ها عملکرد متفاوتی دارند و گاهی اوقات حتی از نگرش های خشونت گرایانه حمایت نموده اند.

برای مثال فیلم سینمایی متولد شعله های آتش (Born in Flames) ساخته لیزی بوردن که اثری است با عناصر علمی-تخیلی و آمریکا را در سال های آینده به تصویر می کشد واجد چنین گرایش هایی است. در این فیلم دولت توسط ائتلافی از گروه های فمینیست سیاه پوست و سفیدپوست مورد حمله قرار می گیرد. این گروه ها در استفاده از خشونت تردیدی به خود راه نمی دهند و ظاهرا رفتار آن ها تا حد زیادی از عقاید نویسندگان آنارشیست فمینیست الهام گرفته شده.

برخی دیگر از جریان های سینمایی که نسبت به این عقاید سمپاتی دارند فیلم سازان هوادار گرایش آنارکو-سندیکالیسم در نظر گرفته می شوند. این گرایش پلی میان آنارشیسم و جریان های مربوط به اتحادیه های کارگری ایجاد کرد. در فیلم های این دسته از کارگردان ها کمتر با تایید خشونت یا مسائل مربوط به خشونت ورزی سروکار داریم و یبشتر با مسائل کارگرها یا اشغال کارخانه ها توسط کارگرها روبرو می شویم.

البته این جریان گاهی اوقات توسط فیلم سازان مشهور غیرآنارشیست هم پی گرفته شده. مثلا ژان لوک گدار و ژان-پیر گورین در فیلم همه چیز روبه راه است (Tout Va Bien) بر اعتصاب کارگران یک کارخانه فراوری سوسیس تمرکز نموده اند و فیلم سینمایی طبقه کارگر به بهشت می رود (The Working Class Goes to Heaven) ساخته الیو پتری ماجرای یک کارگر مطیع کارخانه را روایت می نماید که پس از قطع انگشت ش در یک حادثه، رفتارهای افراطی نشان می دهد.

فیلم سازان معاصر اروپا و سینمای آنارشیستی

در سال های اخیر آثار سینمایی نزدیک به این دیدگاه با تقبیح برنامه های ریاضت مالی در اروپا کوشش نموده اند عناصر سینمای بزرگانی چون پتری و گدار را تلفیق نموده و از دل آن ها رویکردی با منطق پست مدرن و البته باب طبع روزگار فعلی بیرون بکشند.

بری مثال فیلم سینمایی کارخانه هیچ (The Nothing Factory) درامی پرتغالی است که با حضور در جشنواره کن سال 2017 برنده جایزه منتقدان شد. کارخانه هیچ یک موزیکال پرجنب وجوش است که هم زمان به شکل تند و تیز علیه ریاضت های مالی این سال های اروپا موضع می گیرد و از کوشش های نسبتا جاه طلبانه سال های اخیر این نوع سینما به حساب می آید.

این فیلم سینمایی که برگرفته از ماجراهایی واقعی است داستان کارگرانی را روایت می نماید که یک شب درمی یابند کارخانه محل کارشان در حال تعطیل شدن است و در واکنش به این ماجرا به سرعت دست به اقدامات اعتراضی می زنند.

سبک قدیمی سرمایه داری (The Old School of Capitalism) فیلم دیگری از همین جریان سینمای اروپا است که سال 2009 توسط ژلیمیر ژیلنیک کارگردان اهل صربستان اکران شد. ژیلنیک پیش از این در سال 1969 با فیلم آثار اولیه (Early Works) برنده جایزه خرس طلایی جشنواره فیلم برلین شده بود.

سبک قدیمی سرمایه داری که ترکیبی از مستند و درام است با موضوعی نسبتا مشابه روایتگر اعتراضات کارگری در کارخانه ای است که به دلیل ورشکستگی به زودی تعطیل خواهد شد. فیلم که هجویه ای است بر حرکت صربستان از سوی اقتصاد دولتی به سوی اقتصاد سرمایه دارانه بر تعدادی اعتصاب در اواخر دهه 2000 متمرکز است و بخشی از شخصیت های فیلم هم نقش خودشان را در زندگی واقعی بازی می نمایند. ماجرا با حضور یک سرمایه دار پرنفوذ روس و همچنین جو بایدن که آن زمان معاون رییس جمهور آمریکا بود، بالا می گیرد.

طغیان در مدرسه و دانشگاه

تاکید بر فرایندهای ضد اقتدارگرایی در سیستم آموزشی همیشه یکی از سنگ بناهای اخلاقی آنارشیسم بوده است.

شاید کمتر فیلمی به اندازه نمره اخلاق صفر (Zero for Conduct) ساخته ژان ویگو توانسته باشد ذات آموزه های آنارشیستی را به شکل خلاصه تجسم بخشد. فیلم به شکلی تماشایی نوعی بازی گوشی شاعرانه را با قطعاتی زندگینامه ای ترکیب نموده. این قطعات زندگینامه ای برگرفته از تجربه بسیار زجربار خود ژان ویگو از مدارس شبانه روزی و همچنین برخی از خاطرات زندان پدر ویگو (یک آنارشیست شناخته شده) است.

فیلم ویگو الهام بخش آثار مشهور متعددی از جمله اگر…. (If…. ) لیندسی اندرسن بود و هنوز در نوع خود اثری رادیکال است که حساسیت های شاعرانه را با شوق به شورش و طغیان در هم آمیخت.

همانطور که بسیاری از مفسرین اجتماعی اشاره نموده اند مدارس از برخی جنبه ها به زندان شباهت دارند. قدرت نبوغ آمیز فیلم ویگو در این نکته نهفته است که می تواند به وسیله قهرمان جوانش قلمروی زندان مانند مدرسه شبانه روزی را به یک محیط رهایی بخش تبدیل کند.

آنارشیسم در آینه تاریخ

در نهایت هنگامی که آثار تاریخی کوشش می نمایند سرگرمی را با آموختن سیر وقایع تاریخی ترکیب نمایند فیلم سینمایی کمون (پاریس، 1871) ((La Commune (Paris, 1871 )) اثر پیتر واتکینز به خاطرمان می آید. این درام تاریخی یکی از جاه طلبانه ترین کوشش ها در جهت نشان دادن این نکته است که چطور تغییرات انقلابی نه صرفا توسط یک گروه از نخبگان بلکه توسط کوشش های بنیادین مردم معمولی رخ می دهند.

دیوید آرمیتاژ تاریخ دان بریتانیایی فیلم تقریبا شش ساعته واتکینز را یک شاهکار آنارشیستی نامیده است. فیلم درباره حکومتی است که برای 72 روز در پاریس مستقر شد و از پذیرش اقتدار دولت فرانسه سر باز زد.

واتکینز در مواجهه با این واقعه تاریخی مجبور بود هر دو سوی تناقض برانگیز آن را مد نظر قرار دهد. از طرفی کمون پاریس تجربه ای پیروزمندانه در زمینه خودگردانی بود که از ایده های مورد علاقه آنارشیست ها به حساب می آید و الهام بخش آنان در طول تاریخ بوده است اما از طرف دیگر کمون با اعدام ها، تبعیدهای گسترده و کشتار بین 20 تا 30هزارنفر به خاتمه رسید و از میان رفت. گرچه عاقبت کار کمون و از بین رفتن آن توسط ارتش فرانسه خونین بود اما کماکان می توان ردپای نوعی امیدواری را در این اثر سینمایی جست وجو کرد.