پایان امپراطوری تخیل با فرمگرایی، سطح سوم زبان - مجله آزات وب

با ما همراه باشید و درباره jamalseyyedi بیشتر بدانید.

استفاده از هر عنصر در هنر و به خصوص ادبیات، نتیجه کاربردی و عملی در پی دارد که آن عنصر برای آن نتیجه به کار می رود. عنصر تخیل نیز در هنر و به خصوص در شعر، نتیجه و دست آوردی دارد و آن، خلق تصویر است. نازک خیالی و استفاده از تصاویر تخیلی دقیق و موشکافانه، موجب مباهات هنرمندان و شاعران بوده و هست. بشر و بشر هنرمند، هیچگاه به این نیاندیشیده است که هنر را بدون مداخله تخیل، در نظر بگیرد. هیچ تصویر هنری، در هیچ یک از شاخه های هنری وجود ندارد که از تخیل سرچشمه نگرفته و نتیجه کاربرد دقیق و ظریف تخیل نباشد اگر هم تصویری در ادبیات، یا در سایر هنرها گاهی بدون استفاده از تخیل نقش بسته کاملا اتفاقی و بدون اتکا به یک استراتژی هدفمند بوده است. امپراطوری تخیل در ذهن بشر تا آنجا نفوذ کرده که بشر هیچگاه به این مسأله فکر نکرده است که تخیل را از اثر هنری حذف کند چرا که تخیل، ذهن هنرمندان را به تمامی تصرف کرده است به گونه ای که جزئی جداناشدنی از ذهن انسان و هنرمند شده است. مکاتب ادبی زیادی برپایه تخیل و تصاویر تخیلی به وجود آمده اند. سورئالیسم، نهایت استفاده از تخیل در خلق تصویر است اگر تخیل و تصویر تخیلی را از سورئالیسم بگیریم، چیزی از آن باقی نخواهد ماند. کافی است تصاویر تخیلی سبک هندی را از آن حذف کنیم، در این صورت چه چیزی از سبک هندی باقی خواهد ماند؟ همین طور، اگر تخیل و تصویر را از شعر نیما، فروغ، سپهری، شاعران موج ناب، براهنی، شاعران پلاستیک، و از شعر شاعران این دهه و دهه قبل و حتی دهه قبل از این دو، و به طور کلی، از تمام شعر فارسی و جهان حذف کنیم، از آن ها چه باقی خواهد ماند؟

اما فرمگرایی، سطح سوم زبان، به این امپراطوری دیرینه و دیرگاه تا به امروز، پایان داده است. به این صورت که نتیجه عملی تخیل را که همان خلق تصویر است به وجود می آورد ولی خود تخیل را از فرایند خلق تصویر حذف می کند. تصویری که فرمگرایی ارائه می دهد به جای اینکه منشا تخیلی داشته باشد منشا صرفا زبانی دارد.

تصویری که منشا تخیلی دارد این قابلیت را دارد که از ذهن و زبان و از روی کاغذ برداشته شده ،به صورت نقاشی درآید. تصاویر شاعرانه که در ادبیات موجودند به راحتی قابلیت تبدیل شدن به نقاشی را دارند و یا می توان آن ها را به صورت تکنیک های سینمایی مخصوصا انیمیشن بازسازی کرد. تصاویری که در ادبیات و کلیه هنرها و حتی در علوم و یا در رویاهای آدمی خلق می شوند بدون اینکه به عاملی بیرونی مثل ادبیات و هنر و علم نیاز داشته باشند می توانند در ذهن به واسطه تخیل فی الفور حاضر شوند. این تصاویر را می توان بعد از خلق آن ها دوباره در ذهن و یا در هنر و علم و رویا، بازسازی کرد. اما تصاویر زبانی که فرمگرایی، سطح سوم زبان ارائه می دهد قبل از اینکه در زبان تولید شوند قابل تصور توسط قوه تخیل که قوی ترین نیروی درونی انسان است نمی باشند؛ حتی بعداز اینکه توسط زبان تولید شد توسط قوه تخیل با آن قدرت عظیم و بی مانندش قابل بازسازی نیست. تنها با رسیدن به زبان خالص می توان تخیل را به زانو درآورد. هدف فرمگرا به زانو درآوردن تخیل نیست که هست، بلکه هدف اصلی او رسیدن به زبان و تصویر زبانی خالص است؛ تصویری که مبدا و مقصدش صرفا زبان باشد؛ برای رسیدن به زبان خالص ادبی، باید زبان را از زوائد پیراست هرچند آن زوائد، از قوی ترین نیروهای انسان مثل تخیل باشد.

این نوع از تصویر زبانی را، هم می توان در گزاره ارائه داد هم در ترکیب. اینجا نمونه هایی از ترکیباتی که تصویر زبانی خالص را خلق می کنند می آورم:

1-

پیگردشان گرد

دندان هاشان سیم

اسب هاشان

همه از چوب ِ فلز...

2-

سرخپوستی سیاهپوست

که در دریا غرقه شد ...

تصویر چوب ِ فلز وسرخپوستی سیاهپوست، به هیچ عنوان در مخیله انسان نمی گنجد که بخواهد آن ها را خلق کند این تصاویر، تنها و تنها در زبان انسان وجود دارند و حالا که در زبان، توسط فرم گرا خلق شده اند توسط تخیل قابل بازسازی هم نیستند. شما نمی توانید تصویر چوبی را در مخیله خود بگنجانید که از جنس فلز باشد و یا سرخپوستی را توسط قوی ترین نیروی خود مجسم کنید که سیاهپوست باشد. جهت اثبات راستی این ادعا، از نقاشان متبحر و یا سینماگران مجرب می خواهم این دو تصویر زبانی را با ابزاری که در اختیار دارند به تصویر بکشند، همان طور که در ریاضیات، صحت ضرب را با تقسیم می سنجند، صحت یا عدم صحت تخیلی بودن تصویر را نیز می توان با نقاشی یا مجسمه سازی یا سینما سنجید. اگر تصویری قابلیت نقاشی شدن را داشته باشد آن تصویر تخیلی است وگرنه آن تصویر صرفا منشاء زبانی دارد؛ چیزی که فرمگرایی سطح سوم زبان مدعی آن است.

تمام تصاویر تخیلی، قبل از اینکه توسط نقاشان و یا شاعران و یا مجسمه سازان و یا سینماگران وغیره، به عنوان نقاشی، شعر، مجسمه و یا فیلم تولید می شوند قبلا در تخیل آن ها تولید شده اند و آثار آن ها بروز تصاویری است که از قبل در تخیل وجود داشته اند. آن ها بدون تخیل، نمی توانند تصویری ارائه دهند. تصویری که قبل از بروز و تولید در تخیل وجود داشته، بعد از تولید نیز در تخیل قابل بازسازی است به این معنا که تصاویر تخیلی نسبت به زمان تولید هم پیشینی هستند هم پسینی؛ اما، تصویر زبانی فرم گرایانه نه قبل از تولید در تخیل وجود داشته و نه بعد از تولید با تخیل حاضر خواهد شد یعنی نه پیشینی است و نه پسینی. این، معنای محو کامل تخیل از فرایند تصویرسازی است. برای بازسازی تصویر زبانی فرم گرایانه، فقط می توان آن را در زبان تکرار کرد و به محض اینکه زبان از حرکت بایستد آن تصویر محو خواهد شد.

و اما، نمونه تصویر خالص زبانی در گزاره:

و من که سردم است

و شیشه را تا پایین بالا آورده ام...

تصویر شیشه ای که تا پایین بالا آمده باشد در تخیل نمی گنجد زیرا این تصویر منشا زبانی دارد.

استفاده از تخیل برای خلق تصویر به شاعران اختصاص دارد اما تصویر زبانی خالص کاری است که تنها، فرمگرایی سطح سوم زبان از عهده آن برمی آید. تصاویر در سایر شاخه های هنری مثل نقاشی و مجسمه سازی و سینما و غیره نیز مانند تصاویر شاعرانه تخیلی هستند، به همین دلیل فرمگرایی از نقطه نظر تصویر و تخیل، سایر هنرها را نیز به چالش می کشد.

با این یادآوری که خیال نیز زیر مجموعه تخیل است، هدف فرمگرا خلق تصویر کاملا زبانی است و در این راه حذف قوی ترین نیروی درونی انسان یعنی تخیل را در کارنامه دارد.

چون که صدآمد نود هم پیش ماست.