سلطان زیست فناوری کارائیب - مجله آزات وب

روزنامه خبرنگاران نوشت: در دهه های اخیر بسیاری از کشورهایی که در دوران صنعتی شدن از ابرقدرت های جهانی جا مانده و حتی تحت سلطه آنها در آمده بودند، توانستند با توسعه این فناوری های دانش محور عقب ماندگی های خود را جبران نموده و حتی گوی سبقت را در توسعه فناوری های جدید مانند فناوری اطلاعات و ارتباطات، فناوری نانو و زیست فناوری و... بربایند. کوبا از جمله مثال های خوب برای این کوشش به شمار می رود که پس از سال ها مبارزه برای استقلال طلبی، با ارزش آفرینی در توسعه فناوری های جدید به ویژه حوزه فناوری های زیستی و فراوریات دارویی، علاوه بر برطرف وابستگی از ابرقدرت ها در حوزه سلامت، گام بزرگی در جهت فراوری داروهای زیست فناوری و حسگرهای زیستی در عرصه بین المللی برداشته است. کوبا امروز یکی از جدی ترین فراورینمایندگان بین المللی واکسن علیه بیماری های مختلف با شیوه های زیست فناوری به شمار می رود. با وجود تحریم های وضع شده علیه این کشور، حالا محققان کوبایی پس از تحقیقات گسترده در مورد چند گزینه واکسن علیه کووید-19، مراحل اول و دوم کارآزمایی بالینی را برای دو نمونه از واکسن های خود با پیروزیت به خاتمه رسانده اند و آماده انجام مراحل نهایی کارآزمایی و فراوری انبوه این واکسن ها هستند. نمونه ای که با توجه به سابقه درخشان کوبا در فراوری واکسن به نظر می رسد به زودی یکی از گزینه های اصلی واکسیناسیون علیه کووید-19 و ضامن دسترسی آسان تر کشورها به دور از سوگیری های سیاسی به واکسنی مؤثر علیه این عالم گیری در جهان باشد. در ادامه با مروری بر فعالیت های کوبا در حوزه زیست فناوری، ظرفیت ها و چالش های این کشور در راستا فراوری واکسن کووید-19 را آنالیز خواهیم کرد.

کوبا بر خلاف تصور بسیاری از ما که آن را به عنوان یک کشور جزیره ای کوچک و در حال توسعه دریای کارائیب می شناسیم، از جمله کشورهایی است که در حوزه سلامت و فراوریات دارویی در جهان حرف های زیادی برای گفتن دارد. این بُعد توانمند که اغلب لابه لای جنجال های پر هیاهوی اخبار بین المللی از گوشمان دور مانده است، بر اساس ایده های فیدل کاسترو، سیاستمدار انقلابی کوبا در زمان انقلاب ضد آمریکایی کوبا در سال 1337/1959 پایه گذاری شده است.

در آن موقع کاسترو به عنوان رهبر تحولات اجتماعی کوبا در کوشش بود این توانایی را در داخل کشور به وجود بیاورد که مردم برای احتیاجهای ضروری خود از جمله داروهای مورد احتیاجشان بتوانند از فراوریات داخلی استفاده نمایند و سلامتشان وابسته به بیگانگان نباشد. به همین جهت بودجه کلانی به تأسیس آزمایشگاه ها و پژوهشگاه های تحقیقاتی با اولویت پژوهش روی درمان بیماری هایی که مردم کوبا با آن درگیر بودند، اختصاص داده شد.

از دهه 1980 تا به امروز معادل یک میلیارد دلار آمریکا از بودجه دولت صرف سرمایه گذاری در حوزه برنامه های زیست فناوری شده که نتیجه آن دستاوردهای خوبی در این حوزه بوده است. کوبا در حال حاضر از 857داروی دارای تأییدیه مصرف در کوبا، 569دارو را به صورت داخلی فراوری می نماید اما این فراوریات بیشتر در چه زمینه هایی معطوف شده است؟

فراوری انبوه داروی ضد سرطان

در دهه 1970 اینترفرون به عنوان یک داروی ارزشمند در درمان سرطان شناخته شد. با این وجود به دلیل فرآیند دشواری که برای به دست آوردن این پروتئین از گلبول های سفید خون افراد اهدانماینده وجود داشت، تحقیقات برای یافتن روش ساده تری برای فراوری اینترفرون ادامه داشت. در آن سال ها دانشمندان کوبایی اولین محققانی بودند که پیروز به فراوری این پروتئین به صورت نوترکیب در مقیاس بالا برای مصارف درمانی شدند. این محصول که اینترفرون آلفا2بی یا اینترفرون نوترکیب (IFNrec) نام داشت، موجب تحریک سیستم ایمنی برای حمله به سلول های سرطانی می شد و حتی از تکثیر بعضی انواع ویروس ها در بدن نیز جلوگیری می کرد. این دارو همچنان به عنوان یکی از داروها در درمان بعضی از انواع سرطان ها و درمان های ضد ویروسی تجویز می گردد. کوبا نیز پس از بنیانگذاری این روش درمانی، روش فراوری انبوه این دارو را برای استفاده در سایر کشورها منتشر کرد؛ جالب است بدانید این داروی ضد ویروسی در اوایل شیوع کووید-19 در چین از جمله داروهای مورد استفاده برای بیماران بود.

قدمت 30ساله فراوری واکسن

از زمان احداث مرکز تخصصی تحقیقات واکسن فینلی (Finlay Institute) در این کشور در سال 1369/ 1991، بسیاری از واکسن های مؤثر جهان در پیشگیری از بیماری ها در کوبا ساخته شده است.

اولین واکسن فراوری شده در این مرکز که به صورت گسترده مورد استفاده نهاده شد، مربوط به همه گیری گسترده مننژیت B در کوبا و برزیل بود. در آن موقع محققی که این واکسن را شناسایی نموده بود، برای نشان دادن بی خطر بودن آن و جلب اطمینان مردم، ابتدا واکسن را به خود و فرزندانش تزریق کرد و پس از آن این واکسن در سراسر کوبا مورد استفاده نهاده شد و حتی اجباری شد. این واکسن اولین واکسن در برابر بیماری مننژیت B بود. در حال حاضر نرخ این بیماری در کوبا در حدود 2/0درصد برآورد می گردد که کمترین میزان ابتلا در میان کشورهای جهان و نشانه پیروزیت این واکسن است.

از دیگر پیروزیت های کوبا در حوزه فراوری واکسن، می توان به فراوری اولین نمونه واکسن های نیمه سنتزی در سال 1372/1994 اشاره نمود که تحول بزرگی را در جهانی واکسن ها به وجود آورد. این واکسن که علیه بیماری باکتریایی هموفیلوس آنفلوآنزا نوعB فراوری شده بود، در حال حاضر از جمله واکسن هایی است که در برنامه واکسیناسیون تمام نوزادان کوبایی نهاده شده است.

اما یکی از مهم ترین دستاوردهای محققان کوبایی در طول سه دهه فعالیت پرکوششی که داشتند، فراوری واکسن علیه ویروس هپاتیت B است که خیلی زود به کشورهای مختلف صادر شد و امروز بیش از 30کشور در سراسر جهان از آن استفاده می نمایند. فراوری فناوری های پیشرفته بر پایه امکانات موجود

کمبود منابع اقتصادی و دشواری تهیه بعضی مواد اولیه نیز در پیشرفت های حیرت آور محققان این کشور در توسعه فناری های زیستی ارزان قیمت بسیار مؤثر بوده است. فراوری حسگرهایی برای شناسایی عفونت ها در بدن بر پایه شکر از جمله همین دستاوردها به شمار می رود. از آنجا که شکر به وفور در شکل های گوناگون در کوبا در دسترس و ارزان قیمت است، محققان دانشگاهی هاوانا از نوعی مولکول قندی پیچیده به نام سیکلودکسترین برای فراوری حسگرهای زیستی شناساگر عفونت ها استفاده نموده اند. این مولکول های قندی می توانند مولکول های کوچک مانند نیتریک اکسید را که یکی از شاخص های کلیدی در شوک های عفونی است، از یکدیگر افتراق دهند. کوشش برای استفاده بهینه از تمام ظرفیت های موجود از دیگر دلایل پیشرفت چشمگیر کوبا در حوزه زیست فناوری با وجود تمام محدودیت ها و کمبود منابع اقتصادی به شمار می رود.

دست به یقه با مخاطرات سیگار کوبایی

علاوه بر شکر، سیگارهای کوبایی نیز شهرت جهانی دارند و مصرف بالای سیگار کوبایی ها موجب شده این کشور همیشه با نرخ صعودی ابتلا به سرطان ریه روبرو باشد. به همین جهت از 30سال پیش پژوهش در حوزه پیشگیری و درمان سرطان ریه در اولویت های نظام سلامت کوبا بوده است. کیماوکس-ای جی اف، واکسنی برای درمان نوعی سرطان ریه به نام ان اس سی ال سی (نوع شایع سرطان ریه که تهاجم کمتری دارد و بهتر به روش های درمانی پاسخ می دهد) است، از جمله دستاوردهای کوبا در زمینه درمان سرطان ریه است.

کیماوکس-ای جی اف با تحریک سیستم ایمنی بدن برای فراوری آنتی بادی بیشتر می تواند سلول های سرطانی را از بین ببرد. این واکسن برای استفاده پیش یا همزمان با سایر روش های درمانی مانند شیمی درمانی و پرتودرمانی تجویز می گردد و با ممانعت از رشد تومور سرطانی کیفیت زندگی فرد مبتلا را ارتقا می دهد. مراحل آنالیز بالینی این روش درمانی در بسیاری از کشورهای جهان از جمله بریتانیا، استرالیا و حتی ایالات متحده که در دوران ریاست جمهوری ترامپ محدودیت های مسافرتی و تجارتی متعددی را علیه این کشور وضع نموده بود، در جریان است. با وجود محدودیت های سیاسی میان ایالات متحده و کوبا درهای تبادلات علمی میان این دو کشور کاملا باز است و حتی در سال1395 تفاهم نامه همکاری میان مرکز تحقیقات سرطان روزول پارک نیویورک و طرح تحقیقاتی کیماوکس-ای جی اف شکل گرفت.

کوبا علیه کرونا

اگرچه در ماه های اخیر کشورهای آمریکای لاتین به محلی برای آنالیز های بالینی واکسن های کووید-19 فراوری شده در کشورهای صنعتی تبدیل شده اند، کوبا تنها کشوری از این منطقه بود که از میان چند نامزد واکسنی که در مراحل تحقیقاتی روی آنها کار نموده، دو واکسن را وارد فاز مطالعات بالینی نموده است. هر دو این واکسن ها که با نام سوورین1 و سوورین2(Sovereign1،2) شناخته می شوند، واکسن های بر پایه پروتئین های سطحی ویروس که مسؤول اتصال به گیرنده هستند که به صورت نوترکیب فراوری شده اند.

به گفته خوزه مویا، نماینده سازمان بهداشت پان آمریکا(PAHO) در کوبا، در صورت پیروزیت این واکسن ها، امکان دسترسی کشورهای آمریکای لاتین که ممکن است در تکاپوی اخیر کشورهای صنعتی پردرآمد برای خرید واکسن جا مانده باشند، به واکسنی کارآمد از سوی دفتر منطقه ای سازمان جهانی بهداشت در منطقه آمریکای جنوبی فراهم خواهد شد.

البته به دلیل این که واکسن های کوبایی هنوز مراحل کارآزمایی بالینی را تکمیل ننموده اند، در فهرست برنامه همکاری جهانی برای واکسیناسیون علیه کووید-19 (COVAX) وارد نشده اند. واکسن های کوبایی مرحله تست حیوانی و مرحله اول و دوم کارآزمایی بالینی را با پیروزیت را پشت سر گذاشته اند. با وجود این به دلیل نرخ پایین گسترش کووید-19 در این کشور و از سوی دیگر محدودیت های اقتصادی کوبا برای واردات مواد اولیه مورد احتیاج به منظور فراوری انبوه واکسن به دلیل تحریم های ایالات متحده، این کشور احتیاج به همکاری های بین المللی با کشورهای دیگر، در جهت مطالعه گسترده تر اثرگذاری این واکسن و فراوری انبوه واکسن خواهد داشت. به همین دلیل مذاکراتی میان کوبا و کشورهای مختلف برای همکاری در فراوری واکسن شکل گرفت. در حال حاضر کشور ما، نخستین کشوری است که پیروز به عقد قرارداد همکاری برای انتقال دانش فنی فراوری پیشرفته ترین واکسن کوبایی علیه کووید-19 شده است.

برگرفته از: Medium.com، Reuters، dw.com

news.cgtn.com

فرهنگ قدرشناسی از محققان

کوبا از جمله کشورهایی است که به دلیل سیاستگذاری های سلطه جویانه ایالات متحده، از سال های دور در حال مبارزه بوده و حتی در سال های اخیر نیز با محدودیت های سیاسی-اقتصادی و تحریم های متعددی در روابط بین الملل روبه رو بوده است.

با وجود تمام محدودیت هایی که بدون شک بر بودجه های تحقیقاتی و مواد و لوازم مورد احتیاج مراکز تحقیقاتی و حقوق دریافتی محققان اثرگذار است، به دلیل فرهنگی که در راستای ارزش گذاری به مقام محققان و دانشمندان در این کشور شکل گرفته و احترامی که مردم برای این گروه به عنوان قهرمانان مبارزه علمی کشور قائل هستند، کوبا شاهد کمترین میزان مهاجرت و فرار مغزهاست.

به همین دلیل کوبا با یاری محققان خود توانسته است در لبه های توسعه دانش زیست فناوری گام بردارد و به عنوان یکی از قوی ترین کشورهای جهان در حوزه فراوریات دارویی و فرآورده های زیست فناوری، هشت واکسن از 12واکسن برنامه واکسیناسیون کشورش را داخلی سازی کند و حتی میلیاردها دوز واکسن را نیز به بیش از 40 کشور جهان صادر کند.

انتقال دانش فراوری واکسن از کوبا تا ایران

بر اساس برآورد خبرگزاری رویترز، شرایط مشابه ایران و کوبا در برابر تحریم های ناجوانمردانه ایالات متحده، فرصتی را فراهم آورد تا این دو کشور تصمیم بگیرند با هم افزایی ظرفیت های موجود خود در همکاری با یکدیگر، امکان فراوری سریع واکسنی مؤثر علیه کووید-19 را افزایش دهند. تحریم هایی که اگرچه گفته می گردد مشمول دارو نیست اما در عمل موجب می گردد بعضی شرکت های دارویی خارجی علاقه ای به معامله با این کشورها نداشته باشند.

بر این اساس، 19دی قراردادی میان شرکت بیو کوبا فراما به عنوان شرکت فراورینماینده واکسن سوورین2 و انستیتو پاستور ایران برای انتقال دانش فنی فراوری این واکسن و همچنین انجام مرحله سوم کارآزمایی بالینی آن در ایران همزمان با انجام آن در هاوانا منعقد شد.

دکتر پیغام طبرسی، عضو کمیته علمی ستاد ملی کرونا و از محققان واکسن کووایران برکت در گفت وگو با همشهری، در مورد علت این انتخاب برای همکاری در فراوری واکسن شرح می دهد: پیش از این، کوبا در زمینه فراوری واکسن هپاتیتB با ایران همکاری های خوبی داشته و جدا از این مساله، نظام سلامت کوبا از نظر عدالت در سلامت، رتبه اول را در جهان دارد. این کشور توانسته به خوبی شیوع کرونا را مدیریت و کنترل کند و در زمینه پزشکی و درمانی در جهان معروف است.

بر اساس اعلام مرکز تخصصی تحقیقات واکسن فینلی که مسؤول فراوری سوورین2 است در حساب کاربری توییتر این شرکت، این هم افزایی هر دو کشور را قادر می سازد تا با سرعت بیشتری در ایمن سازی علیه کووید-19 پیشروی نمایند.

شکل گیری این همکاری علاوه بر افزایش ظرفیت فراوری انبوه واکسن با استفاده از منابع و تجهیزات موجود در ایران، می تواند به آنالیز دقیق تر کارآزمایی بالینی این واکسن نیز با توجه به نرخ بالاتر ابتلا به بیماری کووید-19 در کشور یاری کند. بر اساس اعلام وزارت بهداشت، قرار است مطالعات بالینی مرحله سوم این واکسن از خاتمه امسال در کشور شروع گردد و در صورت نتیجه بخش بودن، به عنوان یکی از واکسن های مؤثر علیه کووید-19 در کنار واکسن ساخت ایران و سایر گزینه های مورد تأیید خارجی به صورت گسترده در کشور توزیع گردد. بر اساس اعلام مقامات رسمی کوبا، این کشور در نظر دارد واکسیناسیون مردمش با واکسن های کوبایی را در نیمه اول سال میلادی جاری پیش ببرد و برنامه ای برای واردات واکسن به این کشور اعلام نشده است.

عسل اخویان طهرانی - گروه دانش / روزنامه خبرنگاران